توانبخشی شناختی و کاربردهای آن

از آنجایی که ما در توانبخشی شناختی  تلاش مي‌کنيم تا عملکرد های شناختی یک فرد بهبود پيدا کنند لذا در حیطه‌های زیادی این روش مفید است. از ارتقا عملکرد فرد از یک سطح پایه تا بهبود اختلالات مختلف وابسته مانند بیش فعالی(ADHD) ، اختلال یادگیری (LD)، اوتیسم (Autism) ، حتی ایجاد توانایی مدیریت مشکلات جسمی مانند فلج مغزي (CP) و مشکلات جسمی که به همراه خود اختلالات شناختی می‌آورند مانند  MS به کارگيري اين روش مفید است  و کاربرد دارد. براي آشنايي با کاربردهاي توانبخشي شناختي با باشگاه مغز و حافظه همراه باشيد.

اجزای شناخت در توانبخشی شناختی  چیست ؟

بعضی از اجزای شناخت که در توانبخشی شناختی  مورد توجه قرار می گیرند و ارزیابی و درمان می شوند، عبارتند از:

– درک ( Perception )

– توجه ( Attention )

– حافظه ( Memory )

– زبان ( Language )

– تفکر (Thinking )

در توانبخشي شناختي چه مي‌کنيم؟

در توانبخشی شناختی  ابتدا باید طبق موارد بالا حیطه‌اي که دچار اختلال شده است، مشخص شود . این فرآیند و تشخيص با انجام مصاحبه بالینی و تست‌ها و آزمون‌های مختلف انجام می‌پذیرد که واقعا یکی از حساس‌ترین نکات در توانبخشی شناختی  است. مثلا مشخص می‌شود که آیا این کودک یا بزرگسال بیش فعال ADHD / ADD در حیطه حافظه دچار بیشترین اختلال شده يا در حیطه توجه و يا در حیطه تفکر.  بعد از مشخص شدن حیطه مورد نظر، به جزئیات بیشتر پرداخته می‌شود. به عنوان مثال فردی که در حیطه توجه دچار آسیب شده در چه نوع توجه دچار اختلال شده است؛ توجه انتخابی ، توجه ممتد و یا سایر موارد توجه.  بعد از اين تشخيص دقيق‌تر و جزيي‌تر، مداخله با توجه به سطح و نوع مشکل شروع می‌شود.

در حالت ایده‌آل، ارزیابی شناختی برای ارزیابی سطح هوشیاری، جهت گیری نسبت به محیط اطراف و حافظه و به يادآوري وقایع اخیر، از لحظه بستری شدن فرد مبتلا به آسیب مغزی در بیمارستان آغاز می‌شود. با اختلالات شناختی متوسط ​​یا شدید ، افراد ممکن است در طی یک برنامه توانبخشی بستری شوند. تیم درمان و هماهنگ‌کننده معمولاً توصیه‌هایی در مورد تنظیمات درمانی و نوع ارائه برنامه‌هاي درماني مطرح مي‌کنند که در کار با انواع مشکلات شناختی که فرد نشان می‌دهد ، بیشترین تأثیر را خواهد داشت.

به عنوان مثال، فردی با درجه متوسطی از اختلال شناختی ممکن است از یک برنامه توانبخشي شناختي يا CRT  سرپایی جامع که شامل درمان فردی و همچنین گروه درمانی برای اهداف اجتماعی / رفتاری است ، بهره‌مند شود. این برنامه ممکن است شامل فعالیت‌های عملکردی مانند برنامه‌ریزی سفرهای خارج از جامعه یا ورود مجدد به محل کار یا تحصیل باشد. برنامه‌های جامعی از این قبیل ممکن است توسط ارائه‌دهندگان رشته‌های مختلف به‌کار گرفته شوند.

درمان هدفمندتر ممکن است توسط یک روانشناس ارائه شود. به عنوان مثال ، فردی با مسائل شناختی مربوط به پردازش زبان ممکن است بر روی خدمات آسیب شناسی گفتار – زبان تمرکز کند. کسی که روی مهارت‌های شناختی برای رانندگی یا مدیریت خانه کار می‌کند، ممکن است کاردرمانی را دریافت کند.

افرادی که بدون بستری شدن در بیمارستان دچار ضربه مغزی یا TBI خفیف می‌شوند، ممکن است زمان بیشتری برای ارجاع به CRT و درمان تحت پوشش بیمه داشته باشند. غالباً گزارش اورژانس مشکلات شناختی را توصیف نمی‌کند، یا شخص تا زمان بازگشت به محل کار یا تحصیل خود متوجه مشکل در تمرکز یا یادآوری نمی‌شود. بدون اسناد پزشکی از مشکل، بیمه‌ها ممکن است از مراجعه یا پرداخت هزینه CRT خودداری کنند.

اقدامات توانبخشی شناختی

۱– آموزش و تمرین نقاط ضعف و قوت شناختی

هدف از این مرحله افزایش آگاهی نسبت به ویژگی‌ها، توانمندی‌ها و ضعف‌های فرد می‌باشد.

۲–فرایند آموزش و تمرین

در این مرحله مهارت‌های شناختی آسیب دیده در اثر تمرین، مجددا بازسازی می‌شوند. در این مرحله تمرکز بر رفع مشکل است.

۳–تمرین راهبردی

در این مرحله از راهبردهای محیطی، درونی و بیرونی به منظور تثبیت مهارت‌های کسب شده استفاده می‌شود.

تمرکز بر چیزی فراتر از حل مشکل است و فرد باید علاوه بر حل مساله، به دنبال ثبات مهارت‌های کسب شده با تمرین مداوم باشد.

۴–تمرین فعالیت‌هاي عملی

در این مرحله تمرکز بر مهارت‌های شناختی‌اي است که فرد کسب نموده است. این مهارت‌ها در فعالیت‌های روزمره زندگی به صورت عملی‌تر تمرین می‌شود.

در این مرحله فرد ارتقاء عملکرد را تجربه می‌کند؛ بدین معنا که فرد از حالت بهبود مهارت‌های شناختی آسیب‌دیده در مرحله اول به ارتقاء کارکردها و مهارت‌های شناختی می‌رسد.

در ادامه، به بررسی کاربردها و سودمندی‌های توانبخشی شناختی بر انواع اختلالات در حوزه روانشناسی پرداخته شده است که تحت عناويني مانند توانبخشی شناختی برای سالمندان، کودکان، اختلالات و آسیب‌های عضوی مغزی، وسواس و سایر اختلالات روانی تقسیم‌بندی شده‌اند.

توانبخشی شناختی برای سالمندان

پژوهشگران ايراني در سال 1392 در پژوهشی به بررسی تاثیر توان‌بخشی حافظه و توجه در کاهش نقایص حافظه سالمندان مبتلا به دمانس و به‌ويژه آلزایمر پرداختند. در این پژوهش، 6 بیمار مبتلا به آلزایمر خفیف تا متوسط انتخاب شده و 52 جلسه توان بخشی (هفته ای 2 جلسه) به مدت 5دقیقه تا 41 ساعت برای آنان اجرا شد. نتایج این پژوهش نشان داده است که توان‌بخشی حافظه و توجه به عنوان یکی از رویکردهای جدید درمانی، پا به پای سایر مداخلات قادر است بر وضعیت حافظه بیماران سالمند مبتلا به دمانس و آلزایمر موثر باشد و موجب بهبود کیفیت زندگی آنها شود. لذا، مداخلات توان‌بخشی را می‌توان یکی از ارکان اصلی و ضروریات درمانی برای کاهش علائم و مشکلات ناشی از دمانس و آلزایمر دانسته و در کنار دیگر روش‌های درمان و کنترل بیماری از آن نیز بهره گرفت. گروهي ديگر از پژوهشگران ايراني در سال 1392 نیز به بررسی تاثیر توانمندسازی شناختی رایانه‌ای بر عملکرد حافظه فعال، توجه، توانایی زبان، توانایی دیداری ـ فضایی و سلیس و روان بودن کلام در افراد سالمند پرداختند. در این پژوهش گروه آزمایش که شامل 51 نفر بود، مداخله توانمندسازی شناختی رایانه‌ای را به مدت 30جلسه 20 دقیقه ای در طول 6 هفته دریافت کردند. نتایج این پژوهش هم نشان داد که توانمندسازی شناختی رایانه‌ای بر عملکرد شناختی (حافظه فعال، توجه، توانایی دیداری/ توانایی فضایی، زبانی روان و سلیس بودن) تاثیرگذار است. از این رو توانمندسازی شناختی رایانه‌ای می‌تواند در پیشگیری از بروز اختلالات شناختی سالمندان حائز اهمیت باشد.

اين مقاله ادامه دارد.